Biz imzaları yox, əsərləri dərc edirik...

Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” və “Leyli və Məcnun” əsərində ata-ana obrazı” – Gülçin Babayeva
292
19 Fevral 2021, 11:00
 Artkaspi.az saytı Gülçin Babayevanın "Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin” və "Leyli və Məcnun” əsərində ata-ana obrazı” adlı yazısını təqdim edir:
 
 (Dünya mədəniyyəti kontekstində)
 
 Klas­sik Şərq ədə­biy­ya­tın­da ulu əc­da­da xas özəl xü­su­siy­yət­lə­ri özün­də cəm­ləş­di­rən, nə­sil­lə­rin bö­yük­lük və iz­zət tim­sa­lı­na çev­ri­lə­rək ailə oca­ğı­nı qo­ru­yan, öv­lad­la­rın tə­lim-tər­bi­yə­sin­də mü­hüm rol oy­na­yan, mə­həb­bət və mər­hə­mət sim­vo­lu olan ata-ana ob­ra­zı hə­mi­şə diq­qət mər­kə­zin­də ol­muş­dur.
 Ata-ana ob­ra­zı bə­şər mə­də­niy­yə­ti ta­ri­xin­də önəm­li yer­lər­dən bi­ri­ni tu­tur. Bu ob­raz­lar ya­ra­nı­şa, il­kin baş­lan­ğı­ca bağ­lı­dır və bə­şə­rin bü­tün ta­ri­xi bo­yu ila­hi at­ri­but­la­rı özün­də qo­ru­yub sax­la­yır. Qə­dim şu­mer das­tan­la­rın­da yer alan Nam­mu ad­lı ila­hə – ana ob­ra­zı diq­qə­ti cəlb edir. Nam­mu də­niz­lə­ri və okea­nı təm­sil edir və in­sa­nın ya­ra­dıl­ma­sı haq­qın­da ide­ya da onun adıy­la bağ­lı­dır.
 Yu­nan mi­fo­lo­gi­ya­sın­da isə göy Al­la­hı qüd­rət­li Zevs ata­nın al­lah­la­rı və in­san­la­rı ida­rə et­di­yi haq­qın­da ki­fa­yət qə­dər das­tan­lar mə­lum­dur.
 Qə­dim türk das­tan­la­rın­da ata-ana ob­ra­zı mi­fik-na­tu­ra­list ma­hiy­yət da­şı­maq­la, qey­ri-adi xü­su­siy­yət­lə­ri ilə fərq­lə­nir. "Oğuz­na­mə”də Oğu­zun ana­sı ob­ra­zı diq­qə­ti cəlb edir. Oğu­zun ana­sı Ay Ka­ğan ob­ra­zı kos­mik işı­ğın sim­vo­lu­dur. "Bir gün bu Ka­ğa­nın üzü işıq­lan­dı, bir uşaq doğ­du, onun üzü göy, gö­zü ala, do­daq­la­rı od ki­mi idi” [1, s.22]. Azər­bay­can ali­mi Ç.Sa­sa­ni­nin haq­lı ola­raq yaz­dı­ğı ki­mi, "Oğu­zun üzün­də odun, sə­ma­nın (göy rəng həm də sə­ma­nın rəm­zi­dir), sa­çı­nın qa­ra­lı­ğı ilə qa­ran­lı­ğın işa­rə-sim­vol­la­rı var­dır. Onun üzün­də, adın­da ana­sı va­si­tə­si­lə so­yun­da işıq, od­la bə­ra­bər, da­ha bir soy-kö­kü – ata­sı Qa­ra­xan va­si­tə­si­lə də qa­ran­lı­ğın dam­ğa-sim­vol­la­rı öz ifa­də­si­ni tap­mış­dır. Das­tan­da ana – Ay Ka­ğan (hər­fi mə­na­sı İşıq Xa­qan) kos­mik işı­ğın təm­sil­çi­si və ila­hə­si ol­du­ğu üçün Ana şah­lıq döv­rü­nün ailə sis­te­mi­ni əks et­di­rir” [2, s.19].
"Ki­ta­bi-Də­də Qor­qud”da türk xalq­la­rı­na məx­sus ata-ana-öv­lad mə­həb­bə­ti kon­sep­si­ya­sı çox mü­kəm­məl məz­mun, ide­ya və bit­kin sü­jet­lər va­si­tə­si­lə tə­cəs­süm olun­muş­dur. Bu sə­bəb­dən, das­ta­nın di­lin­də möv­cud olan "Ana haq­qı, Tan­rı haq­qı”, "Oğul ata­nın ye­ti­ri­dir, iki gö­zü­nün bi­ri­dir”, "Ata adın yü­rü­dən­də döv­lət­li oğul yey”, "Ata adı­nı yü­rüt­mə­yən xoy­rad oğul, ata be­lin­dən enin­cə en­mə­sə yey”, "Ata du­rur­kən oğul əli­mi öpər­lə­r?” xalq ifa­də­lə­ri in­san mü­na­si­bət­lə­ri­nin də­rin mə­nə­vi kök­lə­rə bağ­lı­lı­ğı­nı və fəl­sə­fi məz­mun­lu xa­rak­te­ri­ni gös­tə­rir.
İs­lam di­ni­nin mü­qəd­dəs ki­ta­bı olan Qu­ra­ni-Kə­rimdə saf tə­məl­lər üzə­rin­də qu­ru­lan ailə bağ­la­rı, ata-ana­ya mə­həb­bət kul­tu mü­hüm yer tu­tur və in­san­la­ra bir ne­çə ayə­də bu haq­da də­qiq gös­tə­riş ve­ril­miş­dir. İs­ra su­rə­si­nin 23-24-cü ayə­lə­rin­də de­yi­lir: "Rəb­bim əmr et­miş­dir: Al­lah­dan baş­qa­sı­na iba­dət et­mə­yin və va­li­deyn­lə­rə yax­şı­lıq edin! Əgər on­lar­dan bi­ri, ya hər iki­si sə­nin ya­nın­da qo­cal­sa­lar, on­la­ra "uf” be­lə de­mə. Tə­va­zö­kar­lıq qa­na­dı­nı on­la­ra meh­ri­ban­ca­sı­na aç və de: Pər­vər­di­ga­ra! On­lar kör­pə­li­yim­də mə­ni bö­yü­dən (tər­bi­yə edən) ki­mi sən də on­la­ra mər­hə­mət et” [3, s.284].
 
 

Ata-ana mü­qəd­də­s­li­yi­nin bə­şə­ri an­la­yı­şı Ni­za­mi Gən­cə­vi əsər­lə­rin­də diq­qət mər­kə­zin­də da­ya­nır. Ni­za­mi Şərq mi­fo­lo­gi­ya­sı və xalq ədə­biy­ya­tı in­ci­lə­rin­dən mə­ha­rət­lə fay­da­la­na­raq, əsər­lə­rin­də bu mü­hüm əx­la­qi-ic­ti­mai prob­le­mi yük­sək bə­şə­ri də­yər­lər çev­rə­sin­də həll et­mə­yə na­il ol­muş­dur. Azər­bay­can alim­lə­rin­dən H.Aras­lı, R.Aza­də, N.Aras­lı və baş­qa­la­rı Ni­za­mi əsər­lə­ri­nin xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na, xü­su­sən qə­dim türk abi­də­lə­ri­nə bağ­lı­lı­ğı­nı öy­rə­nər­kən sö­zü ge­dən mə­sə­lə­nin həl­li yol­la­rı­nı araş­dır­mış­lar. Tə­sa­dü­fi de­yil­dir ki, H.Aras­lı hə­lə 1947-ci il­də bu mə­sə­lə­ni xü­su­si araş­dır­mış və yaz­mış­dır: "Ni­za­mi bü­tün poe­ma­la­rın­da xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın əsas bir xü­su­siy­yə­ti­ni sax­la­mış­dır ki, bu da qəh­rə­ma­nın ata-ana­nın tək öv­la­dı olub, çə­tin­lik­lə, nə­zir-ni­yaz­lar va­si­tə­si­lə do­ğul­ma­sı­dır” [4, s.169].
Şa­ir öz əsər­lə­rin­də ata-ana və öv­lad mü­na­si­bət­lə­ri­ni zən­gin məz­mun və çox­şa­xə­li sü­jet­lər əsa­sın­da mü­kəm­məl iş­lə­miş­dir.
O, özü­nün "Xos­rov və Şi­rin” əsə­ri­nin "Ata­sı­nın hü­zu­run­da Xos­ro­vun üzr is­tə­mə­si” his­sə­sin­də ata-oğul mü­na­si­bət­lə­ri­nin də­rin psi­xo­lo­ji an­la­mı­nı re­al poe­tik ob­raz­lar­la qa­ba­rıq ver­miş­dir. Gənc Xos­ro­vun ova çıx­dı­ğı za­man dost­la­rı ilə ka­sıb bir əkin­çi­nin ko­ma­sı­nı tu­ta­raq ora­da iç­ki məc­li­si qur­ma­sı, atı­nın ya­şıl əkin ye­rin­də ot­la­ma­sı, nö­kə­ri­nin kənd­li­nin üzüm qo­ra­sı­nı ta­la­ma­sı, ge­cə cəng sə­da­la­rı­nın xal­qı na­ra­hat et­mə­si ata­sı – əda­lət­li Hör­mü­zü qə­zəb­lən­di­rir və oğ­lu­nu cə­za­lan­dı­rır. Xos­rov özü­nün pis iş tut­du­ğu­nu və ata­sı­nın onu haq­lı cə­za­lan­dır­dı­ğı­nı ba­şa dü­şür. Ağıl­lı Xos­rov tut­du­ğu əməl­dən pe­şman ola­raq, qəm-qüs­sə için­də əy­ni­nə kə­fən ge­yə­rək, əli­nə iti qı­lınc alıb, ağ­saq­qal­la­rın mü­şa­yiə­ti ilə ata­sı­nın hü­zu­ru­na üzr is­tə­mə­yə gə­lir. Ni­za­mi bu sü­jet­lə öv­la­dın bö­yük ata qar­şı­sın­da üzr is­tə­mək mə­də­niy­yə­ti­ni bə­dii şə­kil­də can­lı təs­vir edir. Şa­ir in­cə mə­na­lı beyt­lər­lə mət­lə­bi çö­zür, öv­lad-ata mü­na­si­bə­ti­ni, ümu­miy­yət­lə, in­sa­ni key­fiy­yət­lər və dün­ya­nın sı­naq­dan çıx­mış qa­nun­la­rı haq­qın­da fəl­sə­fi-di­dak­tik fi­kir­lə­ri­ni öz oxu­cu­su ilə bö­lü­şür:
 
چوپیش تخت شد نالید غمناک
برسم مجرمان غلطید برخاک
که شاها بیش از اینم رنج منمای
بزرگی کن بخردان برببخشای ...
عنایت کن که این سرگشته فرزند
ندارد طاقت چشم خداوند
اگر جرمیست اینک تیغ و گردن
زتو کشتن ز من تسلیم کردن
[5, s.85]
 Taxtın yanına çatan kimi (Xosrov) kədərlə sızladı,
 Suçlular kimi torpağın üzərinə sərildi.
 Dedi ki, şahım, bundan artıq mənə cəza vermə,
 Böyüklük edib kiçiklərin günahından keç...
 Kərəm qıl, çünki bu bəxti dönmüş övladının
 Şahın qəzəbinə dözmək iqtidarı yoxdur.
 Əgər günahkaram, bu qılınc, bu da boynum,
 Səndən öldürmək, məndən təslim olmaq. [6, s.59-60]
 
Gü­na­hı an­la­maq və üzr qa­pı­sı­na gəl­mək is­la­mi fəl­sə­fə­nin əsas müd­dəa­la­rın­dan bi­ri­dir. Ni­za­mi Gən­cə­vi son­luq­da Şərq hik­mət­lə­rin­dən, xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı xə­zi­nə­sin­dən bəh­rə­lə­nə­rək, mə­sə­lə­nin ic­ti­mai ma­hiy­yə­ti­ni açıq­la­yır:
 
چه سازد با تو فرزندت بیندیش
همان بیند زفرزندان پس خویش
بنیک و بد مشو دربند فرزند
نیابت خود کند فرزند مرزند
چو هرمز دیدک کان فرزند مقبل
مداوای روان و میوهً دل
بدان فرزانگی واهسته رائیست
بدانست او که آن فرّخدائیست
سرش بوسید و شفقت بیش کردش
ولیعحد سپاه خویش کردش
[5, s.86]
 Sənin övladın səninlə necə rəftar eləsə, bil ki,
 O da öz övladlarından haman rəftarı görəcək.
 Övladın yaxşılığı, pisliyi haqqında qəm eləmə,
 Sənə nə etsə, öz uşağından da onu görəcək.
 Hörmüz gördü ki, o, sevimli,
 Ruhun qidası və könül meyvəsi olan oğul
 Belə kamallı və fərasətlidir.
 Anladı ki, o, Allah vergisidir,
 Alnından öpüb böyük mehribanlıq göstərdi,
 Onu öz qoşununun vəliəhdi təyin etdi. [6, s.60]
 
Əsə­rin bu sü­je­tin­də ata­sın­dan xe­yir-dua alan Xos­ro­vun üzün­də nur, əda­lət işı­ğı ya­nır. Bu­ra­da öv­lad tər­bi­yə­sin­də ata­nın ro­lu çox in­cə ştrix­lər­lə əks olun­muş­dur.
Dü­şün­dü­rü­cü cə­hət­dir ki, əsər­də da­im in­ki­şaf­da ve­ri­lən, əda­lət­li şah ola­raq, ka­mil­li­yə doğ­ru yük­sə­lən Xos­ro­vun oğ­lu Şi­ru­yə ata­sı­na na­xə­ləf çı­xır və ha­ki­miy­yət üs­tün­də öz doğ­ma ata­sı­nı qət­lə ye­ti­rir. Ni­za­mi Gən­cə­vi bu ta­ri­xi fak­tı ol­du­ğu ki­mi sax­la­mış və bu mə­sə­lə­nin iza­hı­nı onun ana əs­li­nin na­qis­li­yi ilə bağ­la­ya­raq bu­nu – "Mər­yəm­dən bir kal oğ­lu ol­muş­du”, "Mə­həb­bə­tin­dən de­yim, ya­xud ki­nin­dən, bəx­tin­dən, el­min­dən və ya di­nin­dən – şa­hın sa­ra­yı onun üzün­dən qəm tüs­tü­sü­nə bü­rün­müş­dü...” şək­lin­də ifa­də edir.
 Qeyd et­mək la­zım­dır ki, dün­ya mə­də­niy­yə­ti üz­rə sim­vo­lik sis­te­min araş­dı­rıl­ma­sın­da gör­kəm­li mü­tə­xəs­sis­lər­dən bi­ri K.Yunq ana ar­xe­ti­pi­ni­n iki­va­lent­li xa­rak­te­ri­ni, yə­ni müs­bət və mən­fi as­pekt­lə­ri­nin ol­du­ğu­nu qeyd edə­rək ya­zır: "Мать – главенствующая фи­гура там, где происходит магическое пре­вра­щение и воскреше­ние, а также в подземном мире с его обитателями. В нега­тивном смысле архетип матери может означать нечто тайное, загадоч­ное, темное: бездну, мир мертвых, все поглощающее, искуша­ющее и отравляющее, т. е. то, что вселяет ужас и что неиз­бежно, как судьба” [7, s.137].
Ni­za­mi Gən­cə­vi­nin "Ley­li və Məc­nun” əsə­rin­də ata-ana və öv­lad mü­na­si­bət­lə­ri möv­zu­su ila­hi eşq fəl­sə­fi dü­şün­cə­lə­ri­nin açıl­ma­sı­na yö­nəl­dil­miş­dir, əsə­rin məz­mun və sü­je­tin­də mü­hüm yer tu­tur. Bu­ra­da ata-ana­nın dər­di iki aşi­qin – Ley­li və Məc­nu­nun eş­qi­nin son­suz­lu­ğu qə­dər də­rin və ke­çil­məz­dir. İki gənc öv­lad hə­lə mək­təb­də oxu­yar­kən ət­raf­da­kı­lar­dan se­çi­lir­lər. "Dər­sə gə­lən şa­gird­lər elm alıb dərs oxu­duq­la­rı və elm üçün ki­tab aç­dıq­la­rı hal­da, iki aşiq yal­nız eşq ad­lı el­mi du­yur və da­nış­dıq­la­rı eşq­dən­dir” .
Tez­lik­lə, "Aşiq­lər mül­kü­nün qəm di­va­nə­si­nə”, "Bağ­dad el­lə­ri­nin qa­nu­nu­na” [8, s.83] – çev­ri­lən aşiq Məc­nu­nun ata­sı ge­cə­lər öv­la­dı­nın yu­xu­suz qa­lıb ağ­la­ma­sı­nı, di­lin­də nəğ­mə­lər Nəcd da­ğı­na qalx­ma­sı­nı və qa­ra bir sev­da­ya tu­tul­ma­sı­nı gö­rüb ça­rə­lər ax­ta­rır. Ata­nın öv­lad üçün dü­şün­dü­yü ilk ça­rə Ley­li­yə oğ­lu üçün el­çi­lik et­mə­si səh­nə­si­dir. Qə­bi­lə­nin ağ­saqqal­la­rı ona el­çi­lik üçün sə­fə­rə çıx­ma­ğı məs­lə­hət gö­rən­də ata qəl­bin­dən san­ki dərd, möh­nət si­li­nir. Min bir di­lək­lə, cah-ca­lal­la, hə­diy­yə­lər­lə Ley­li­nin qa­pı­sı­na el­çi dü­şən, la­kin Ley­li­nin ata­sın­dan "yox” ca­va­bı alıb, qəm­gin və əlac­sız ge­ri qa­yı­dan Məc­nu­nun ata­sı­nın saf və həs­sas duy­ğu­la­rı­nı şa­ir yük­sək sə­nət­kar­lıq­la, zən­gin poe­tik bo­ya­lar­la iş­lə­miş­dir.
Əsər­də ata­nın bö­yük­lü­yü­nü gös­tə­rən ən tə­sir­li əh­va­lat­lar­dan bi­ri "Ata­sı­nın Məc­nu­nu Kə­bə­yə apar­ma­sı” his­sə­si­dir. Oğ­lu­nun bu di­va­nə­lik­dən qur­tul­ma­sı­nı niy­yət edən ata ca­nın­dan, ma­lın­dan ke­çir, "o qə­dər xə­zi­nə pay­la­yır ki, xə­zi­nə­si boş dax­matək qa­lır” və Kə­bə­yə sı­ğı­nır:
 
بگرفت برفق دست فرزند
در سایهَ کعبه داشت یکچند
گفت ای پسران نه جای بازیست
بشتاب که چاره سازیست
در حلقهً کعبه کن دست
کز حلقهً غم بدو توان رست    [9, s.149]
  Öpüb qucaqladı yazıq oğlunu,
  Kəbə kölgəsində saxladı onu.
  Dedi: Oyun yeri deyil bu, oğlum,
Əlaca gəlmişik, qurbanın olum!
  Kəbə zəncirindən yapışsan bu an,
  Qəmlər zəncirindən azad olarsan. [8, s.97]
 
Əsə­rin son­ra­kı – "Məc­nu­nun ata­sı­nın Ley­li­nin qə­bi­lə­si­nin qəs­din­dən xə­bər tut­ma­sı”, "Ata­sı­nın Məc­nu­na nə­si­hə­ti”, "Ata­sı­nın Məc­nu­nun gö­rü­şü­nə get­mə­si”, "Ata­sı­nın Məc­nun­la vi­da­laş­ma­sı”, "Ata­sı­nın ölü­mün­dən Məc­nu­nun xə­bər tut­ma­sı” his­sə­lə­rin­də şa­ir Şərq mü­hi­ti­nin mə­nə­vi-etik nor­ma­la­rı da­xi­lin­də ül­vi mə­həb­bət­lə se­vən in­san­la­rın fa­ciə­si­ni, on­la­rın za­ma­nın mən­gə­nə­sin­də bo­ğul­ma­sı­nı bö­yük bir ürək yan­ğı­sı ilə qə­lə­mə alır. Ata son­da an­la­yır ki, onun oğ­lu Məc­nun cə­miy­yə­tin bu­xov­la­rın­da ya­şa­ya bil­mir. O azad­dır. Eş­qin gir­da­bın­da bo­ğu­lan oğ­lu­nun mə­nə­vi uca­lı­ğı­nı gö­rən ata əli­ni oğ­lun­dan, həm də bu dün­ya­dan üzür. Səh­ra­dan ölüm­cül evi­nə qa­yı­dıb göz­lə­ri­ni əbə­di yu­mur.
 
 

Ni­za­mi Gən­cə­vi bu əsər­də ana ob­ra­zı­na da xü­su­si yer ayır­mış­dır. Ley­li­nin ana­sı qı­zı­nın əh­va­lı­nı gö­rüb, qə­fəs­də quş ki­mi çır­pın­sa da, öv­lad dər­di­nə səbir edir, dö­zür.
Şa­ir bu­ra­da həm Ley­li­nin, həm də Məc­nu­nun ana­sı­nın ob­ra­zı­nı zən­gin ştrix­lər­lə iş­lə­miş­dir. "Məc­nu­nun da­yı­sı Sə­lim Ami­ri­nin Məc­nu­nu gör­mə­yə gəl­mə­si” his­sə­si diq­qə­ti cəlb edir. Ni­za­mi Məc­nu­nun da­yı­sı Sə­lim Ami­ri­ni aqil bir in­san ola­raq təs­vir edir. O, aşiq Məc­nu­nun ha­lı­nı yax­şı du­yur, bu qə­ri­bin da­lın­ca səh­ra­la­rı gə­zir, ona əl tu­tur, ye­mək, pal­tar ve­rir­di.
Aşiq Məc­nun özü­nü o qə­dər tərk et­miş­dir ki, san­ki ha­mı­nı, doğ­ma­la­rı­nı be­lə unut­muş­dur. Da­yı­sı ona azad ya­şa­yan bir za­hid haq­qın­da he­ka­yə da­nı­şır. Məc­nun he­ka­yə­ni din­lə­dik­dən son­ra uşaq ki­mi ağ­la­yır və ana­sı­nı ya­dı­na sa­lıb so­ru­şur:
کان مرغ شکسته بال چونست
کارش چه رسید و حال چونست
باانکه ازو سیاه رویم
هم هندوک سیاه اویم
[9, s.383].
 Necədir qanadı qırılmış o quş?
 O da mı ayrılıq dustağı olmuş?
 Söylə, o, sağdırmı, necədir bu dəm,
 Üzünü görməyi arzu edirəm. [8, s.209]
 
Bu səh­nə­də ana­nın oğ­lu­nu gör­mək üçün səh­ra­ya gə­ti­ril­mə­si, ana­nın öv­la­dı üçün et­di­yi fər­yad, ya­na-ya­na onun qay­ğı­sı­nı çək­mə­si Ni­za­mi poe­zi­ya­sı­na xas ecaz­kar­lıq­la nəql olu­nur.
Yu­xa­rı­da­kı araş­dır­ma­dan be­lə nə­ti­cə­yə gəl­mək olar ki, Ni­za­mi Gən­cə­vi öz əsər­lə­rin­də fər­di xa­rak­ter­lə­ri ilə se­çi­lən ata-ana ob­raz­la­rı­nı əsas qəh­rə­man sə­viy­yə­si­nə qal­dır­mış, on­la­rın re­al hə­ya­tı­nı, ar­zu və ide­al­la­rı­nı mə­həb­bət­lə tə­rən­nüm et­miş­dir.

Oxşar xəbərlər
DÜŞÜNCƏ
Xəbər lenti