Artkaspi.az Jose Saramaqonun "İsanın İncili" əsəri barədə məqaləni təqdim edir:

 

 

 

 Məşhur Portuqaliya yazıçısı Jose Saramaqonun 1991-ci ildə qələmə aldığı "İsanın İncili" romanı  İsa peyğəmbərin həyatından bəhs edir. Lakin bu əsərdə o, adi bir həyat tərzi sürən adam kimi təsvir olunmuşdur. "İncil”dən fərqli olaraq daha çox İsanın gənclik illəri, insani keyfiyyətləri öz əksini tapışdır.  Roma Vatikan və Portuqaliyanın katolik əhalisi tərəfindən tənqidlərə məruz qalsa da, hesab edilir ki,  Jose Saramaqo məhz bu əsərinə görə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı almışdır. Əsərin adı artıq onun kommersiya məqsədilə yazıldığını göstərir. Sanki o, təhrif olunmuş formada yazdığı bir əsəri gizli həqiqətləri tapa biləcəyinə inanan oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutub. Buna baxmayaraq Saramaqonun kitabında heç də hər şey bu cür deyil. Kitabda küfr və üsyanın fərqini göstərir.

 Bütün "İncil”ə bənzər kitablar kimi "İsanın İncili" də İsa peyğəmbərin həyatı haqqındadır. Lakin onu süjetinə görə o birilərlə bir tərəziyə qoymaq olmaz. Məsələ burasındadır ki, Saramaqo məğzinə görə dini problematikadan qaçan yazıçıdır. Çünki bunu qondarma, uydurma bir şey hesab edir. O, "İncil” tarixinə öz metafizik düşüncəsini təlqin etsə də, bunu tənqid obyekti kimi edir. Məqsədi dini və onun metafizikasını dəfn edib müqəddəs olmayan bir  insanın sadə fəlsəfə ilə qələbəsini təsdiqləmək idi. "İncil”dəki hadisələrə yenidən radikal baxış keçirməkdə azad idi. O, əsəri ilkin mənbələrə hörmət etmədən, istədiyi hissələri çıxarıb, istədiyi  məqamları əlavə edərək hekayələşdirib. Nümunə olaraq qəbul edilmiş "İncil”lərdə İsa peyğəmbərin həyatının son anları adətən daha faciəvi təsvir olunub. Saramaqodasa bu tamamilə başqa cürdür. Ona  həyatın dramaturji sonluğu kimi ölüm yox, insanın həyat yolu,  Allahla bəşəriyyət üçün apardığı mübarizə maraqlıdır. Bu cür yanaşma qeyri-adidir. İsanın Yerusəlimdəki son günləri, hakimiyyətlə münaqişələri və ölümü demək olar ki, yazıçını narahat etmir. Ancaq axırına yaxın bir neçə səhifə bunlardan bəhs edir. Əsas diqqət onun həyatının tarixə naməlum qalan hissələrinə yönəldilib. Saramaqonun İsası həqiqətən də sadəcə əsər qəhrəmanıdır. O, heç nə öyrətmir, məsləhət vermir. Şəxsi problemlərinə başı qarışmış, Allahın ona verdiyi missiyanı unudan, sadə bir insana çevrilir. Saramaqo onu məhz elə bu cür insan kimi gözdən keçirməyə dəvət edir. 

 Roman İsanın valideynlərinin həyatının nəqliylə başlayır. Gənc Yusif və Məryəm adi həyat sürən, heç kimdən heç nəylə fərqlənməyən sadə adamlardır. Bir gün onlara yoxsul bir adam təşrif buyurur. Məryəm süfrə açmaq üçün gələndə, qonaq ona özündən başqa heç kimin bilməli olmadığı bir sirr deyir. Bu sirr Məryəmin hamilə olmağı idi. Həmin bu yoxsul adam özünü mələk adlandırır. Bununla da müəllifin ironiya və sarkazmın gücüylə mübarizə aparacağı, kitabın metafiziki planı aşkarlanır. Mələyin yer üzünə gəlişi o qədər reallıqla təsvir olunub ki, sanki mələk insanla rabitəyə girmək üçün fövqəltəbii heç bir üsula əl atmır və bu çox sıradan bir hadisədir. "İncil”də insanı qorxudan, həyəcanlandıran fövqəladə qüvvələr  Saramaqonun əsərində səmalardan yerə enir. Məryəm nə Allahla görüşür, nə də ki, Allah tərəfindən seçilmiş bir insan statusu qazanır. Əksinə o, sadə bir qadının adi həyatını yaşayır.

 Mələyin öncədən xəbər verdiyi hadisə Betlehəmdə (Fələstində şəhər. İncilə görə İsanın doğulduğu ərazi – X.N.) baş verdi. Yusif hamilə arvadı ilə bura köçür və şəhərin kənarında bir mağarada yaşayır. Orada doğulmuş ilk övladının adını İsa qoyur. Tikilməkdə olan məbəddə fəhlə işləməyə başlayır. Bir dəfə necə olursa Yusif iki əsgərin söhbətindən çarın iki yaşına qədər bütün körpələri öldürmək fikrinə düşdüyünü eşidir. Oğlunu xilas etmək üçün evə qaçır. Təhlükə sovuşur. Amma Yusif bir çox başqa uşaqların ölümünə səbəb olduğunu anlayır. Məryəm yuxusunda mələyi görür. O, bütün bunları ona xəbər verir. Yusifin yuxuları kabusa dönür. Və bir gün oğlunu öldürmək istədiyini görür.  Körpə İsanın bütün taleyi burada öncədən həll olunur.  Öz gələcəyinin bahasına indiyə qədər edilmişlərin və bundan sonra ediləcəklərin bədəlini ödəyir. Mələk deyir: "...nə baş verməliydisə, artıq baş verib..."  və bizə aydın olur ki, ilahi qüvvələr İsanı gələcəyindən məhrum edir. Məryəm mələyə bədbəxt olduqlarını deyir. Və Saramaqo mələyə bu sözləri söylətdirir: "Bədbəxtsiz... Və sizə kömək etmək üçün heç bir vasitəmiz yoxdur". Mələyin etinasızlığını göstərməklə müəllif alçaq, əclaf  dünya mənzərələrinin ilk eskizlərini təsvir etmişdir. Burada mələyin də İblis kimi insan üzərində heç bir gücü, səlahiyyəti yoxdur. O, artıq icra olunmuş bir işi təsdiqləmək üçün qaranlıqdan peyda olur. 

 Betlehəmdə baş verənlər hardasa elə Yusifin də taleyini öncədən  həll edir. O, kədər içində, yuxusuzluqdan və kabuslardan əziyyət çəkə-şəkə yaşayır. Məryəm yenə də uşaqlar doğur. Lakin onların heç biri yoxsul, tüfeyli bir adam tərəfindən öncədən xəbər verilməmiş, himayə edilməmişdi. Həlak olmuş körpələrdən ötrü çəkdiyi vicdan əzabı Yusifin həyatını heç edir: "Dülgərin evi, həyəti uşaqlarla dolu idi. Lakin ona elə gəlirdi ki, evi də, həyəti də bomboşdur". İsanın on üç yaşı tamam olanda İsraildə qiyam başlayır. Həmin qiyamda yaralanmış qonşusunu xilas etməyə gedən Yusif özü də hadisənin qurbanına çevrilir. Romalılar heç nəyin fərqinə varmadan hamını xaçda ölümə verirlər. Yusifin bu addımının könüllü olduğunu qeyd etməsinə baxmayaraq, Saramaqo ilk xristianlara xarakterik olan qəhrəmanlıq kimi təsvir etmir. Heç nədən, mələyin buyurduğu və sonralar Allahın buyuracağı kimi adi qaydada dünyasını dəyişir. Yusifin ailəsi yetim qalır. Atasını xaçda çarmıxa çəkilmiş görəndən sonra  İsanı həminki kabuslar narahat edir. Onun artıq çox şeyləri dərk etmiş ruhunun tarixçəsi məhz bu kabusdan – günahsız öldürülmüşlərə görə özünü cavabdeh sandığı gündən başlayır. Bu onun ruhuna "qaranlıq dünya" gətirir. İsa üçün qara dünya daxili parçalanmanın əvvəlidir. Məncə elə bu Saramaqonun əsas simvoludur. "Qara dünya" ifadəsi kitada cəmi  bircə dəfə və İsaya heç bir aidiyyatı olmadan qeyd olunur. Lakin bu, bütüm "İncil” reallıqlarının dolaşıq, anlaşılmaz olmasına işarə edən kitabın əsl simvoludur. Bu dolaşıqlıq hadisələrin tarixi qiymətləndirilməsinin tam obyektiv olub olmamağında deyil, insan reallığına daxil olmuş Allahın insan qarşısında birmənalı statusa malik olmamağındadır. İblis deyir:  "Bir mənada deyilmiş istənilən söz, başqa mənada da başa düşülə bilər".

 

 

 Romanı oxuyarkən ilk qarşılaşdığımız problem təhkiyəçilik problemidir. Saramaqo onun kimliyini açıqlamır. Oxucu özü düşünüb sezməlidir. "İncil”də kitabın müəllifinin Allah olması göstərilmir. Onun müəllifi məhz insandır. Bundan əlavə "İncil”i yazandan təsvir olunmuş hadisələrə şahidlik etmək tələb olunmur. Məsələn, Renan üçün "İhonannın İncili"nin sonuncu və o biri "İncil”lər kimi tipik olmamağı faktına zərrə qədər də şübhəsi yoxdur. Tarixi aspektdən nəzər salsaq görərik ki, xristianlığın ilk dövrlərində İsanın həyatı bir neçə versiyada yazılıb. Onlardan birini o birindən üstün tutmaq düzgün sayılmaz. Hətta "Əhdi-cədid”in bir müəllif tərəfindən yazıldığı sübut olunmamışdır. Renan yazırdı: "İncil həddindən çox da etibarlı deyil, çünki burada bir-birinə əks olan hər iki tərəfin xeyrinə deyilən arqumentlərə tez-tez rast gəlinir və İsanın obrazı müxtəlif redaktorların ehkamlara baxışından asılı olaraq dəyişir". Tutalım ki, lap İsa haqqında hansısa yeganə bir mətn nə vaxtsa olub. İstənilən halda bu gün əlimizdə olan onun müxtəlif cür redaktə olunmuş versiyalarıdır.

 Saramaqonun yevangelistinin ("İncil” müəllifi) kim olduğu əsas suallardan biridir. Onu üçün öz dediklərini eşitmək yox, öz düzgünlüyünü metafizik qüvvələr qarşısında təsdiqləmək vacibdir. Buna görə də yevangelistin məhz müəllif olduğu barəsində faktımız azdır. Əsərin adı "İsanın İncili" olduğuna baxmayaraq, təhkiyəçi üçüncü şəxsin dilindən danışdığına görə İsanın yevangelist olmadığı dəqiq məlumdur. Bununla yanaşı İsanın daxili dünyasının təsviri o dərəcədə dəqiq verilir ki, onun İsayla birbaşa əlaqədə olduğu aşkarlanır. Saramaqo romanını İsa üçüb tərcümeyi-hal kimi yazmayıb. Çox güman ki, bu işin mənasız olacağını əvvəlcədən bilirmiş. İsanın özü haqqında yazılı məlumat verməsi prinsipcə mümkünsüzdür. Bu, Xristianlığın əksinədir. Nitsşe bunu özünəməxsus şəkildə bu cür izah edib: "Xoşbəxtlik yeganə reallıqdır; qalan şeylərsə onun haqqında danışmaq üçün əlamətlər, işarələrdir". İsa çətin ki, bu cür əlamətlər üçün güc sərf edərdi. Onların ölümü İsanın ölümünün ardınca gələrdi. Nitsşe məhz bunu ön plana çıxarırdı. Renanın da fikirləri bir az buna yaxındır. O yazırdı: "İnsan bu və ya digər şeylərə inandığı üçün yox, məhz İsanı sevdiyi üçün, şəxsiyyətinə bağlandığı üçün onun şagirdi oldu". Renan İncilin tarixi mənasını bu məhəbbəti qoruyub saxlamaqda görürdü. 

 Əsər boyu kədər və sevinc bir-birini əvəz edir. Təhkiyəçinin şəxsiyyəti sanki iki yerə bölünüb. Bir tərəfdən o, tanıdığı, bildiyi həyatı və taleyin bu həyatı necə istiqamətləndirdiyini seyr edir. Digər tərəfdənsə sözlərinin ahəngi tez-tez pozulur. Burada o, öz danışdıqlarına yad kimi görünür. Dissonans (qarışıqlıq, uyğunsuzluq) böyükdür.  Ötürmək istədiyi fikirlərdə Allah və İblisin vəhşi kəlamlarını yumşaltmamağı azmış kimi, üstəlik bunlarla bağlı demək olar ki, onları ələ salan rəylərini də buraxır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, o, bu hadisələrə hansısa başqa bir yöndə baxmaq fikri belə yoxdur. Nəticədə təhkiyə predmetinə qarşı həmişə tərəddüdlə yanaşır. Bütün bunlar bir insanın zəkasına sığmayacaq qədər paradoksal deyil. Bir yerdə bunun əksini göstərsə də ("...mən səriştəli olmasam da, insanam..."), təhkiyəçi insan ola bilməz. Əslində o, numinoz (Allahdan gələn güc) bir fiqurdur. Təhkiyəçi dünya qanunlarının üstündə dayanıb. Və bu əlamətiylə Allaha bənzəyir.  

 Allahın yevangelist olmamasını təsdiq edən daha bir səbəb var. İnsanlarla birbaşa ünsiyyətə girmək Allaha yad bir şeydir. O, ancaq bir şəxslə dialoqa girə bilər. Bu halda Saramaqonun sevdiyi İblis obrazı olmadan alınmayacaq. Həqiqətən də İblis, nə qədər pafoslu səslənsə də təhkiyəçi roluna daha uyğundur. O, baş verənləri kənardan izləyərək heç bir fikir bildirmir. Və Allahın kor-koranə aktivliyindən fərqli olaraq, İblisin passivliyi özü özlüyündə belə məkrli və iblisanədir. Təhkiyəçi fəaliyyətindən imtina edilmiş İblisdir.  

 Saramaqo öz konsepsiyasını birmənalı və formalaşdırlmış şəkildə aparır. Onun süjetinin əvvəli və axırı var. Hadisə son nöqtədə bitir. Müxtəlif yerlərdə təhkiyəçinin buraxdığı müəmmalar, şübhələr var. Təbii ki, onlar İsanın həyatının əsas mənası ilə çəkişə, üz-üzə qoyula bilməz. Saramaqonun İblisi o qədər də güclü deyil. O, öz hekayəsinin yalan olmasının mümkünlüyünə də işarə edir. Nəticədə İblis sanki ikili həyat yaşayır. Birində tarixin müəyyən anlarını təhrif etmək hüququ olan təhkiyəçi kimi, digərindəsə, Allaha uduzmuş tarix iştirakçısı kimi yaşayır. Çox qəribə olsa da hər şeydən şübhələnən və tarix qarşısında yenilən təhkiyəçi, özündən asılı olmayaraq, ikimənalı olsa da humanizmin müdafiəçisinə çevrilir.

 Saramaqo özü etiraf etmişdi ki, Allahın sayəsində yox, əksinə Allaha zidd olaraq öz arzusu ilə humanist olmaq istəyən İsanın adi insanlığını təsvir etmək istəyirmiş. Əlbəttə ki bu işi o bədii tərəfdən yerinə yetirə bilmişdi. Lakin nəticə demək olar ki, primitiv oldu. Özü özülüyündə bu işi əslində heç kafirlik deyil. İsanın tam allahlığı onun insani əzablarının mənasını itirə bilərdi. Saramaqoun diliylə desək, " bu, heç kimin ruhunu həqiqi mənada darmadağın edə bilməzdi". Xristian süjetləri reallığının şərtləri onun tarixiliyindən və antropomorfluğundan (Allahı insana bənzətmə) ibarətdir. Saramaqo antropomorfluqda sanki Allahın Yunan və ya Roma allahlarına dönüb özünü insan kimi apara bilməsi, əsl insan olmasının mümkünlüyü ilə razı deyildi. Bu cür olmamalı idi. Əslində Saramaqonu ümumiyyətlə Allahsız, onunla heç bir əlaqəsi olmayan insan maraqlandırır. Məsələn, İsa Allahdan soruşur: "Səndən imtina edəndə, bununla barışırsan?". Allah cavab verir: "Məndən imtina etməkləri, məni axtarmaqlarıdır!". Bu cavabdan sonra kimin, Allahın, yoxsa Saramaqonun  öndə olduğu anlaşılmır. Saramaqo Allahla mübarizə aparandır. O, insanı Allahdan azad görür. Lakin Saramaqo bunu etiraf edə bilməsə də, daxilində Allaha sadiqdir. Yalan örütüyünün altında gizlənən əsil Allah sevgisindən olan bu roman, həmin sadiqliyin nəticəsində hasil olmuşdur.

 Saramaqo teoloji predmetləri satirik şəkildə təsvir edib. Onların yalnız bəzi ideyalarını təkrarlasa da, bu İncildə müəllifin təqdim etdiyi İsa birmənalı şəkildə adi insandır. Qalanları fikir oyunları, fikir qarışıqlıqları və ironiyadır. 

 Allahdan fərqli olaraq İblis insanla əlbir görünür. O, İsa üçün həqiqətən də köhnə və müdrik bir dostdur. Bircə daxilindəki şübhələr İsaya gözlərini açmağa imkan vermir. Bundan ötrü İsa bütün dəyərlərini yenidən gözdən keçirməlidir. Yunqa görə bütün bunlar çox təbiidir. Lakin bir xristiançün əlbəttə ki, yaddır. Yunqun zənnincə İsa və İblis Allahın övladlarıdırsa, deməli qohum fiqurlardır. Saramaqo bütün roman boyu Xeyir  və şərin birliyi, eyni zamanda nisbiliyini nümayiş etdirir.

 

 

 İsanın obrazı demək olar ki, ilahi problematikadan məhrum olunub. Onun qalıqları Allahın absurdluğunu, absurddan çox həqiqətlər olan şərin dərkinin mümkünlüyünə işarə edir. İlahi haqqında danışıq Saramaqoda bundan o yana getmir. Müsahibələrinin birində müəllif özü də qeyd edir ki, İsa onunçün adi bir insandır. 

 Saramaqonun romanı Allahı inkar etmək haqqında deyil, Allahla mübarizədəndir. Müəllif İsanı insan kimi də olsa, həddindən artıq çox sevir və onu öz romanında təsvir edir. Saramaqo bu əsəri yazmaqla odla oynasa da, bu od çoxlarını isidir.

 Hazırlayan: Xanım Aydın