Artkaspi.az saytı Bəsirə Əzizəlinin "İslam
və türk kültüründə say simvolları” adlı yazısını təqdim edir:
Müxtəlif
mədəniyyətlərdə simvolların daşıdğı mənalar ən qədim dövrlərdən dünya, yaranış,
həyat, ölüm və digər çox fərqli mövzuların dərkinə yönəldilmişdir. Saylarla
ifadə edilən simvollar isə məcazi anlama rəqamsal tərz gətirməklə onları daha
da zənginləşdirmişdir. Muhsin Kadıoğlunun 2020-ci ildə nəşr olunan "Çeşitli
Dinlerde ve Kültürlerde Sihirli Sayılar” (Google Play Books, 2020) – "Müxtəlif
dinlərdə və kültürlərdə sehirli saylar” kitabı sayların müxtəlif din, mədəniyyət
və fəlsəfədəki simvolik yerini öyrənmək, bir sayın sözügedən fərqli sahələrdəki
məna kodlarını müəyyənləşdirmək və ortaq müstəvidə müşahidə etmək baxımından çox
əhəmiyyətlidir. "Simvolları tanımaq, anlamaq, qavramaq və yorumlamaq müxtəlif
dinlər, kültürlər və mədəniyyətlər haqqında məlumatlı olmaqla mümkündür” deyən
yazar say simvollarının da önəmli tərəflərinə diqqət çəkmişdir: "Say simvolizmi
tarix boyunca önəmli olmuşdur. Müxtəlif dinlərdə eyni say önəmli olsa belə, əhəmiyyətinin
ortaya çıxan məqamlarında fərqliliklər olduğu görüləcəkdir. Digər tərəfdən,
bizim üçün xüsusi bir məna ifadə etməyən bəzi rəqəmlərin digər kültürlərdə son
dərəcə zəruri bilindiyini görə bilərik. Dini əşyalarda da bənzərliklər ola bilər.
Təsbeh demək olar ki, bütün dinlərdə istifadə olunur, lakin muncuq sayı və mənası
fərqlidir”.
Müsair
dünyamız, elm və texniki sivilizasiyanın inkişafı, zamandan sərfəli istifadə və
fikri lakonik ifadə məqsədi simvolların əhəmiyyətini bir daha ortaya
çıxarmışdır. Təsadüfi deyil ki, bizi əhatə edən mühitdə, hətta gündəlik istifadə
etdiyimiz əşya və elektron sistemlərdə simvolların vacibliyini göstərən
faktlarla hər an üzləşmək mümkündür. Elə bu kontekstdə Muhsin Kadıoğlunun da
simvolların tarixi qaynaqları və çağdaş təzahürləri arasında paralelik aparması
maraqlı örnəklərdəndir: "Məşhur texnoloji simvollardan biri @ simvoludur. XVI əsr
İspaniyasında bir ağırlıq ölçüsü, daha sonra giriş vahidi olan Arrobanın qısaltmasının
simvolu kimi ortaya çıxmasına baxmayaraq, elektron ünvanlarda vazkeçilməz hala
gəlmişdir”.
İslam
mədəniyyətində də simvolların spesifik rolu vardır, bu da həm özündən əvvəliki
dini mənbə və mədəniyyətlərin tarixi irsindən təsir, həm də orijinal meyllərə
dayanmaqdadır. "İslam kültürü də digər mədəniyyətlər kimi daha öncəki mədəni
mirasdan təsirlənmişdir. Bu səbəbdən İslamda simvolik önəmli olan bəzi sayları,
heyvanları, bitkiləri və bənzərlərini İslam öncəki kültürlərdə də görmək olar”
deyən Muhsin Kadıoğlu eyni say simvollarını antik dönəm mədəniyyətləri,
buddizm, sintoizm, taoizm, hinduizm, zərdüştlik, xristianlıq, islam və digər
din, dini təlim və fəlsəfi axınlarda müqayisəli şəkildə ortaya qoyaraq maraqlı
bir mənzərə yaradır. Burada sıfırdan doqquza qədər və bir sıra digər sayların
simvollarından bəhs olunur, əhəmiyyətli örnəklər təqdim olunur. Kitabda, eyni
zamanda, 18, 30, 33, 40, 41, 60, 66, 72, 80, 99, 300, 786 kimi sayların
simvolik xüsusiyyətləri şərh olunmuşdur. Bu sayları yazar təsadüfi deyil, məhz
müxtəlif mədəniyyət, din və fəlsəfədəki işlənmə xarakterinə görə müəyyənləşdirmişdir.
Bir sayına diqqət yetirən Muhsin Kadıoğlu onun
ən zəruri cəhətlərini önə çəkir: "Bir yaradıcılıq ruhunu və fərdiliyi
simvollaşdırır. Allah bir sayı ilə xatırlanır. Yaradıcı və yaşadıcı Allah təkdir.
Hər şey ondan, bir olan Tanrının nurundan, özündən yaranmışdır... "Söz bir,
Allah bir, yol bir” deyimi də bu simvolla bağlıdır. Bütün varlıq tipləri kəsrəti
(çoğluğu) göstərdiyi halda, bir sayı vəhdəti (birliyi) rəmzləşdirir”.
Yazar
astrologiyada birin "mələk sayı”, yəni başlanğıcları simvolizə etdiyini,
qoruyucu mələklərin bir rəqəmi ilə dəyişikliklərlə bağlı insanları xəbərdarlıq
etmək, yaxud önəmli dəyişikliklər etmək üçün təşviq etdiyinə inanıldığını qeyd
edərək, birin astrologiyada Günəşin də nömrəsi olduğunu söyləyir.
İki
sayının İslam dinindəki simvollarına Muhsin Kadıoğlu iki nəfs məsələsini örnək
gətirmişdir: "Hükama fəlsəfəsinə görə, Ağlı-küll – yaradıcı qüdrətin aktiv vəsfinə
Ağlı-küll deyirlər. Bu aktiv vəsf özündə bir passiv vəsf meydana gətirir ki,
buna da Nəfsi-küll deyilir. Bu aktiv və pasiv vəsflərdən göylər və ulduzlar
meydana gəlmişdir. Hər göyün və ulduzun da bir aktiv və pasiv vəsfi, yəni ağlı
və nəfsi vardır. Göylərin dönməsindən dörd ünsür (atəş, hava, su, torpaq)
yaranır, göylərlə ünsürlərdən də cansızlar, bitkilər və canlılar vücud bulur və
bu yaradış və yaradılış daimidir”.
Üç
sayının İslamdakı simvolları da Muhsin Kadıoğlu tərəfindən əhəmiyyətli
faktlarla əsaslandırılmışdır: "Bütün İslam təriqətləri üç sünnət əsasını mənimsəmişlər.
İslam ənənələrində bir insan öldüyündə savabını davam etdirəcək üç şey olduğuna
inanılır. Bunlar başqalarının faydalana biləcəyi bir çalışma, onun üçün dua edən
dindar bir oğul və daimi bir xeyriyyə (vəqf)”. Yazar üç sayının "Quran”dakı
nümunələrini də oxucuların diqqətinə xüsusi olaraq çatdırmışdır. "Qurani-Kərimdə
əl-Bəqərə surəsinin 196 və 228, Ali İmran surəsinin 41 və 124, ən-Nisa surəsinin
3, 11, 12, 171 və 176, əl-Maidə surəsinin 73 və 89, ət-Tövbə surəsinin 118, Hud
surəsinin 65, əl-Kəhf surəsinin 22 və 25, Məryəm surəsinin 10, ən-Nur surəsinin
58, Fatir surəsinin 1, Yasin surəsinin 14 və Sad surəsinin 31-ci ayələrində üç
sayına istinad edilmişdir”.
Dörd
rəqəmi də dünya mədəniyyətində zəngin simvolik çalarları ilə seçilən rəmzlərdəndir.
Yaradılışla bağlı ünsürləri konkretləşdirən sayların, xüsusilə də antik dövrdən
başlayaraq ayrı-ayrı xalqlarn mifologiyası, dini inancı, dini-fəlsəfi təlimləri,
eləcə də tarixin sonrakı mərhələlərində meydana çıxan dinlərin ruhi-mənəvi
konsepsiyasının ifadəsində vacib rolu müşahidə olunur. Bu baxımdan da, Muhsin Kadıoğlu dünya mədəniyyəti,
fəlsəfə və dinlərindən uyğun məsələləri təhlil etdikdən sonra İslamda dörd
sayının simvolik məqamlarına diqqət yetirir: "Allaha yetişməyin dörd yolu
vardır. Bunlar "Allahı bilmək” mənasında "mərifət”, "İslam hüququ” mənasında "şəriət”,
"gerçəklik” mənasında "həqiqət” və "Övliyaların rəhbərliyində Allaha gedən yol”
mənasında "təriqət”... İslam təsəvvüfündə dörd təməl sual çox önəmlidir. Bu
suallar; "Zamanı necə istifadə edirsən?, "Həyatını necə qazandın?”, "Gəncliyini
necə keçirdin?”, "Sənə verdiyim biliklə nə etdin?” suallarıdır... Hədislərə görə
münafiqin də dörd əlaməti vardır. Münafiqlər "yalan söylər, sözündən cayarlar, əhdinə
sadiq olmazlar və mübahisədə haqdan ayrılıb batilə meyl edərlər”.
Dörd
sayının simvolu ilə bağlı Muhsin Kadıoğlunun türklərin tarxinə istinad etməsi əhəmiyyətli
olduğu kimi təsadüfi də deyildir. Bütün mövzularda türklük məsələlərini ön
plana çəkən Kadıoğlu bu əsərdə də müxtəlif məqamlarda mövzuyla bağlı türk
kültürünə müraciət etmişdir: "Səlcuq türkləri tərəfindən inkişaf etdirilmiş Əxilik
təşkilatı üzvlərinin "güclüykən bağışlamaq, düşməninə belə yaxşılıq edə bilmək,
əsəbi olduqda da sakit davranmağı bacarmaq, möhtac olduqda belə əlində olanları
başqalarıyla bölüşəmək” şəklində dörd fəzilət sahibi olması gözlənilirdi”.
İslamda
imanın sütunları hesab olunan namaz, oruc, həcc, zəkat və şahidliyi, eləcə də
müsəlmanların gündə beş dəfə namaz qılmasını yazar İslamda beş sayının əsas
simvolları arasında təqdim etmişdir.
"Quran”ın
bir çox ayətlərində göylərin, yerlərin və yaradılmışların altı gündə
yaradılmasını, altı bucaqlı ayna, altı yönlü varlığın aləmi ifadə etməsini
Muhsin Kadıoğlu altı sayının islami simvollarından örnəklər kimi vermişdir:
"Altı istiqamət, hər cismdə olan üst, alt, sağ, sol, ön və arxa. Bu altı yönə
"Cihati-sit”, yəni altı cəhət deyilir”.
İslam
mədəniyyətində say simvolları arasında yeddi sayının xüsusi yeri vardır. Qədim
mifoloji dünyagörüşü və inanclarda, müxtəlif kültürlərdə simvolik fiqur kimi
tez-tez təsadüf olunan yeddi sayı İslamın meydana gəlməsindən sonra formalaşan
dini-mədəni görüşlərdə də öz yerini qoruyaraq yeni motivlər də qazanmışdır. "Qədim inanclara görə, dünya kainatın mərkəzidir. Dünyanın
çevrəsində bir-birini əhatə edən yeddi qat göy vardır, yeddinci qatı əhatə edən
göydə bürclər yerləşir” deyən Muhsin Kadıoğlu da həmin məsələlərə diqqət
yetirərək göylərin sayının yeddi qəbul edilməsi, "Quran”ın ilk Fatihə surəsinin
yeddi ayədən ibarət olduğunu qeyd edərək yazır: "Böyük günahların sayı Hz. Məhəmmədin
hədislərində yeddidir. Bunlar: çox tanrıya inanmaq, cadugərlik, Allahın can
verdiyini öldürmək, bir insanın arxasınca pis danışmaq, yetimin malını mənimsəmək,
savaşlardan qaçmaq və iffətli qadınlara iftira atmaqdır... Hz. Məhəmməd Meraca
yüksəldiyində göyün yeddi qatına yüksəlmişdir”.
Məşhur türk şairi Yunus Əmrənin "Səkkiz
uçmağı, nuru nura qatmağı nəzərdə tutar” misralarına istinad edərək cənnətin səkkiz
qapısı olduğuna inanıldığını yazan Muhsin Kadıoğlu "İslam inamına görə cənnətdə
Allahın taxtını səkkiz mələk daşıyacaq. əl-Haqqə surəsinin 17-ci ayəsində "mələklər
göylərin ətrafındadır. O gün Rəbbinin arşını bunların da üstündə olan səkkiz (mələk)
yüklənir” deyə yazır.
Muhsin
Kadıoğlunun kitabda türk kültüründə say simvollarından ən çox bəhs etdiyi bölmələrdən
biri də doqquz sayı ilə bağlıdır. Müxtəlif mədəniyyətlərdə fərqli say
simvollarının daha çox önə çıxdığını nəzərə alsaq, doqquz sayının da türk
simvollar sistemində özəl yeri olduğunu qeyd etmək lazımdır. Muhsun Kadıoğlu da
mühüm örnəklərdən bir qismini oxucuların nəzərinə çatdırmışdır: "Türklər
arasında Göy Tanrı Qurbanı və Dağ Qurbanı bayramları 9 gün sürərdi. Türk
mifologiyasında dünyanı yaradan Qara Xan dünyanın mərkəzinə 9 budaqlı şam ağacı
əkmişdir. Altay türklərinin inancına görə, bir dənizin dibində doqquz şaxəli
bir qara daş vardır. Qiyamət günü bu 9 daş yerindən ayrılacaq və atlara minmiş 9
savaşçı kimi ortaya çıxacaq. Türk dastanlarında 9 ağa, 9 boy, 9 budaqlı ağac, 9
div, 9 fələk, 9 oğuz kimi ifadələr tez-tez işlədilir... "Kitabi - Dədə
Qorqud”dastanlarında Dəli Domrul doğulanda atası 9 buğa qurban kəsir. Şamanların
geydikləri "manyak” deyilən hırkanın sol qolunda 5 və sağ qolunda 4 olmaqla 9
çıngırak vardır. Şaman davulunda Tanrı Ülgenin 9 qızının rəsmi çəkilmişdir.
Göytürklərdə xaqan seçilən şəxs göyə qaldırılaraq 9 səfər döndürülürdü. Altay və
Sibir türkləri arasında şamanın göyün 9 qatını dolaşdıqdan sonra yerə endiyinə
inanılır. Altay və Sibir türklərinin bəzi nağıllarında yerin altındakı şər
ruhlar nağıl qəhrəmanını 9 zəncirlə vurmaqdadır. Qədim türklərə görə göyün
doqquz qatı vardır. Altay və Sibir türklərinin nağıllarında quyruğu 9 hörməli,
9 kolonlu atlar var. Elçilər türk xaqanlarının önündə 9 dəfə əyilmək məcburiyyətində
idilər. Türk xaqanı 9 bayraqla təmsil edilirdi. Türk xaqanlarına doqquzlu hədiyyələr
vermək adəti vardı. Hindistandakı türk dövlətində də hədiyyələr doqquz parçadan
ibarət olurdu. Türklər arasında yaxşı mühafizə üçün "9 düyüm” adəti vardır.
"Doğru söyləyəni doqquz göydən qovarlar” bir məşhur türk atalar sözüdür. Qədim
türklər ölən şəxs üçün hazırlanan çadırın qapısına şər ruhları uzaqlaşdırmaq
üçün 9 dəfə vururdular”. Bütün bu
sadalanan nümunələr göstərir ki, yazar türk kültüründəki say simvollarını əhatəli
şəkildə araşdırmış, maraqlı məsələləri ortaya çıxarmışdır. Muhsin Kadıoğlunun
say simvollarından bəhs edərkən istinad etdiyi mənbələr də çeşidli və zəngindir,
burada müxtəlif əsərlərə, şair və filosofların görüşlərinə, onların yaradıcılığından
əhəmiyyətli parçalara təsadüf etmək mümkündür. 40 sayının simvollarından
danışarkən yazar böyük türk şairi Mövlana Cəlaləddin Ruminin "Məsnəvi”sinə
müraciət edir: "Məsnəvi”də "Adəmin xəmirini qırx sabah iki əlimlə yoğurdum” hədisinə
istinad olunmuşdur. Buna görə, aləmlərin əfəndisi qəbul edilən insanın ortaya
çıxmasında da qırx sayı önəmlidir”.
Qırx
sayı ilə bağlı Muhsin Kadıoğlu Mövlananın "Divani-Kəbir” əsərinə də istinad
etmişdir: "Qırx gün, on gün. Musaya otuz gecə vədə verilmiş, on gecə ilə qırx
olmuş, ondan sonra Tur dağında təcəlliyə məzhar olmuşdur”. Eləcə də, yazar 72
sayının simvolik çalarlarını şərh edərkən Mövlananın "Divani-Kəbir” əsərindən
örnək gətirmiş, "Mövlananın nəzərdə tutduğu "yetmiş iki millət” sözüylə "bütün
dinlər” düşünülmüşdür” deyə yazmışdır. Araşdırmaçı alim və yazar, türkçü
ideoloq, yaradıcılığı boyu intelektual türkçülüyün, dünya mədəniyyətində türk və
İslam dəyərlərinin yerinin dəyərləndirilməsi sahəsində çox əhəmiyyətli
mövzuları qələmə alan Muhsin Kadıoğlunun "Çeşitli Dinlerde ve Kültürlerde
Sihirli Sayılar”kitabı da önəmli bir mövzunu qələmə almışdır. Yazar
tarixi-müqayisəli və analitik təhlil yolu ilə sayların simvolik çalarlarının
meydana çıxarılması və onların ayrı-ayrı mədəniyyətlərdə fərqli və ortaq cəhətlərinin
müəyyənləşdirilməsinə nail olmuşdur.
