Artkaspi.az saytı Rəvan Cavidin Aqşin Yeniseyin
"Tarix və Tale” romanı haqqında yazısını təqdim edir:
Sənət və insan münasibətlərinin tarixi təkamülündə
yaradıcı tərəf hansıdır? Öncə insanmı yarandı, yoxsa incəsənət? Hansı birinci
göründü və ya görünən nə idi? Əlbəttə, bu üç sualın məcrası bizi böyük sularda
üzməyə vadar edəcək. Müəlliflərin müşahidədən sonrakı təxəyyüldə emal
prosesinin şəkil dəyişməsi sənətin (hələki ümumi mənada) təsnifləndirilməsinə,
onun zövq hadisəsinə çevrilməsinə şərait yaradan ilk hərəkətlənmə idi.
Mədəniyyətlərin formalaşması dövründə və tarixin özünə etdiyi ən böyük jestdən
– kitab çapının ixtirasından sonra çox çeşidli sənət nümunələrinin müqayisə
edilməsi, onların təhlili və tənqidi rəhbər vəzifəyə çevrildi. Qədim dövrün insanı
ona verilən mətnləri sorğulamadan qəbul etdiyi halda, orta çağın insanı bunun
əksini etdi. Tarix bir dəfə – renessansda insanı aldatmışdı və növbəti dəfə
insan aldanmaq istəmirdi. Bu özgüvən və qərəz sənətdə detalların
qabardılmasına, "kim yaxşı təsvir edəcək?” yarışının başlanmasına zəmin
yaratdı. Təsvir sənəti ən açıq şəkildə özünü rəssamlıqda, ən gizli şəkildə isə
musiqidə göstərdi. Ədəbiyyat isə təsvir sənətinin insan və onun taleyindəki
yerini tapdı. Həm də bu kəşfi obrazlı şəkildə ifadə edə bildi. Sifətləri insan
üçün önəmli edən ədəbiyyat oldu. Fəlsəfə isə təsvir sənətinin mahiyyətini
açıqladı. Sifətlərin önəmi və önəmsizliyi haqqında aksiomlar "uydurmağa”
başladı. Vacib bir missiya idi, ancaq aksiom mətnlər oxucu ilə arada bir buz
sərhəd saxlayırdı. Onlar mütləq isbat axtarırdılar. Ədəbiyyat fəlsəfəni bu buz
sərhədin üzərindən aşırıb adamlara çatdıra bildi. Bu, fəlsəfə və ədəbiyyatın
fərqi haqqında.
Aqşin Yeniseyin "Tarix və Tale” romanı beş illik
bir fasilədən sonra müəllifi yeni ədəbiyyatımızda bir daha hadisəyə çevirə
bilərdi. O (müəllif) isə beş il qabaq dediklərini təkrarlamağı seçdi və bizim
üçün bu beş illik inzivadan heç nə gətirmədi. Roman adından, kitabın
dizaynından tutmuş, mətnlərin estetik olmayan səliqəsizliyinə qədər ədəbiyyat
nümunəsi kimi yox, (ən yaxşı halda) fəlsəfi traktat kimi bizə təqdim olundu.
Bir xalqın formalaşmaqda olan altşüuru haqqında illərə üzümüzə yaş əski kimi
çırpılan həqiqətləri esselərində, şeirlərində orijinal istedadla danışıb
qurtaran Aqşin Yenisey bu romanla ağ bayrağını qaldırdı. Onun tükənmişliyi və
özünü dayanmadan təkrarı yəqin ki dörd yüz səhifəlik fəlsəfi icmal ilə yekun
vuracaq. Çağdaş ədəbiyyatımızın ən böyük imzalarından biri ilk romanında olduğu
kimi bu dəfə də sadəcə sətirlərdən ibarət idi.
Bu kitab üzərindən roman sənəti haqqında nə isə
danışmaq yersiz olar. Çünki roman adına minimum standartların heç biri yoxdur.
Aqşin Yeniseyin etmək istədiyinin eynisini Kazuo İşiquro "Dəyişən dünyanın
rəssamı” romanı ilə edib. Yapon xalqının təfəkkürünü, onun müharibədən əvvəl və
sonrakı altşüurunu bir rəssamın ailəsinin hekayəsi ilə təsvir edir. İşiquro
təhkiyədə sadə cümlələrə, sadə təsvirlərə önəm verir. Məişətdən gələn mətnlərin
məişət ümumişləkliyinə diqqət edilməlidir. Xalq təfəkkürünü dastanlardan, nağıllardan
bugünkü alternativ roka qədər izləsək, təhkiyə üslubu bizə aydın olar. Əlbəttə,
"müəllif məhz belə yazmalıdır!” hökmündən uzaq olmaq şərti ilə. Məsələn, bir
ailənin timsalında xalqın ailə institutu haqqında təsvir yazıb, sonra "Ayrılıq,
ölümün plagiatıdır” cümləsini illər əvvəlin şeirindən dartıb o cür təsvirə
calaq etməyin məqsədi nədir, görəsən? Və ya iki nəfər edam hökmü oxunacaq
məhbusun dilindən "Ölüm də özü haqqında təsəvvürlərdən qorxulu deyil...”
fəlsəfəsinin, həm də obrazın yaşadığı, gəldiyi toplumun necə bir kütlə olduğunu
yüz əlli səhifə yazandan sonra bədii həlli olmadan o dialoqda nə işi var,
bilmirəm. Beş mərtəbəli, həmcins üzvlərlə dolu olan, feli sifətlərin tüğyan
etdiyi cümlələrin dövrü keçdi. Bunu anlamaq bizim üçün çətin olacaq, çünki
sovet ədəbiyyatının kölgəsi hələ də üstümüzdən çəkilməyib. Aqşin Yenisey
imzasında bu cür cümlələr bir qədər intellektual, daha çox fəlsəfi don geyinir.
Ancaq mahiyyət eynidir: oxucunu dilin şirəsi ilə aldatmaq. "Tarix və Tale”
romanını bu günün aktual təhkiyəsinə görə redaktə etsən, kitab yəqin iki yüz
səhifədən az olacaq. Müəllifin dilinə qarışmaq, təhkiyəsini müzakirə etmək
olarmı? Əlbəttə, olar. Yeni nümunə yeni zövq gətirməlidir. Sənət günün
ənənəviliyini yox, çağdaşlığını yaşadan nəsnədir. Aqşinin romanı ənənəvi nəsrin
oxucudan uzaq düşən, öz müdrikliyində və fərdi təxəyyülündə hələ də özünü
isbatlamağa çalışan fraqmentlər toplusudur.
Romandakı əksər hadisələr yarımçıqdır. Bədii
həllini tapmır. Fəlsəfi və çilçıraqlı Paris ballarına bənzəyən cümlələr yəqin
ki oxucularda rəngli bir atmosfer yarada bilir. Bu, Aqşinin sadə izah olunan
istedadı ilə bağlıdır. Kitabı rahat kresloda oturub bir dəfəyə yüz səhifə oxuya
bilərsiniz. Ancaq daha yaxşı təklifim də var: müəllifin şeir kitablarını alıb vərəqləyin.
Məişət mövzusu da ənənəvi serial barbarlığından
çıxa bilmir. Sona qədər davam edən bir ailənin "dramında” populyar
industriyanın bütün detallarını görmək olur. Əslində, müəllif romanı
başdan-ayağa bu cür davam etdirsəydi, daha uğurlu bir bestseller nümunəsinə
çevirərdi (bu kitabın da bestseller olacağına inanıram).
Roman üçün vacib olan iki xammal – hadisə və dil
müəllifin fərdi düşüncələrinin bədii əhvalata çevrilməyən fəlsəfəsində itir.
Hərdən Aqşin roman yazdığını unudur və essevari gedişləri kobudcasına tapdığı
detallara "yamaq” edir. Məsələn, Borxesin məşhur "Əlif”i bir neçə abzasdan
sonra ölüm haqqında esseyə çevrilir və daha bir neçə abzasdan sonra yenidən
hekayə ritminə qayıdır. Bu elə bir harmoniyada baş verir ki, yalnız sonda
nöqtəni görəndən sonra icmala dalırıq. "Tarix və Tale” isə davamlı şəkildə
roman olmaq çabalarından qurtula bilməyən nəhəng essedir.
Roman yeni dövrün psixologiyası haqqında məlumatlar
verməkdən çəkinmir. Və demək olar ki, müəllif yazdığı toplumun insanlarını əlinin
içi kimi tanıyır. Ancaq bu tanışlıq da roman boyu havadan asılı qalır. İsa və
Musanın dialoqlarındakı fəlsəfi pafos keçən əsrin sonlarında meydan şairlərinin
pafosundan fərqlənmir. Stəkana dolu tərəfdən baxıb, fəlsəfi pafosu Aqşin
Yeniseyin özünə və yeni nəslə ironiyası kimi qiymətləndirirəm və ümid edirəm
ki, həqiqətən belədir. Nəsildaşı Seymur Baycanın orijinal hadisə tapıntılarına
və (heç olmasa) balzakvari romanlarına alternativ olmayan "Tarix və Tale” mövzu
tapıntısı nöqteyi-nəzərindən də uduzmuş mətndir. Məsələ nə və ya necə yazmaqda
deyil. Əslində, bu barədə də yazmaq olar ki, bu günün nəsri elə nə yazmağın
orijinallığı üzərində qurulub. Hadisə tapmaq – günün romanında ən vacib olan
budur. Seymur Baycan imzasını da təsadüfi çəkmədim. Seymurun hadisələri aktual,
yumor üçün gərəkli və soyuqqanlı təhkiyə ilə ifadə olunan tapıntılardı.
Verdiyim ilk üç suala qayıdaq. "Tarix və Tale”
romanının birinci və ikinci suala cavabı budur:
– İnsan yarananda artıq sənət var idi.
Aqşin Yeniseyin hadisələrdə və detalların
mahiyyətində fəlsəfə axtarışı buna görədir.
Üçüncü suala cavabı:
– Öncə insan göründü.
Obrazların zahiri təsvirindən daha çox daxili
aləmini şərh etmək də buradan qaynaqlanır. Lakin Aqşin daxili monoloqların,
şüur axınının romana səmt verməsinə imkan yaratmır, esse və qeyri-ciddi məqalə
təhkiyəsinin əlindən bərk-bərk yapışır. Onun qarşılaşdığı insan homosapiensin
eqosuna yoluxmadığı insanlardır. Və o, insanlara (obrazlarına) öz hirsini və
(kimlərəsə olan) kinini tuşlayır. Romanı oxuduqca müəllifi və onun cəmiyyətdəki
statusunu aydın hiss etmək olar. Günümüzün roman sənəti buna qarşıdır. Müəllif
mətnə allah kimi yuxarıdan baxmalı, onun içində ölü kimi gəzməlidir. Şəxsi
hissləri mətnin emosiyasına bir mənalı şəkildə təsir etməməlidir.
Aqşin Yenisey sadəcə sonuncu romanında deyil,
bundan əvvəlki roman eksperimentində də, esse və məqalələrində də, şeirlərində
də oxucularına qarşı intellektual yadlıq hiss edir. Bütün hallarda bədii mətni
təqdim edən yazıçı, əlbəttə, oxucudan daha yaxşı anlayır nə yazdığını. Problem
budur ki, Aqşin oxucusundan narahatdır. Bu isə özünün də dediyi kimi (bu qədər
illərin ədəbiyyat təcrübəsindən sonra belə), istedadını isbat etmək dərdində
olduğundandır.
Şeirdə olduğu kimi nəsrdə də izah etmək, ancaq
istedadın yorğunluğundan xəbər verir. "Tarix və Tale” ilk abzasdan son cümləyə
qədər izah edən fraqmental sətirlər toplusudur, roman yox.
Son yazılarından birində Aqşin Yenisey şair və
yazıçılarımızın müasir tendensiyalara uduzduğunu, yeni dilin yaranmasında
iştirak etmədiklərini yazır. Romanı ilə isə nəinki yeni dil yaratmağa can
atmır, köhnə dilin, köhnə təhkiyənin tozunu çırparaq yenidən və yenidən (dörd
yüz səhifə) tozanaq qaldırır.
Romanın ədəbiyyat tarixinə uduzduğunu yazdım,
taleyində müəllifə və mətnə uğurlar!
07-09
yanvar, 2020.
