Artkaspi.az professor Məmməd Qocayevin "Bədii ədəbiyyatda insan
konsepsiyası” adlı məqaləsini təqdim edir:
Ədəbiyyatın
mərkəzi məsələlərindən biri və ən başlıcası insan problemidir. Bəşəriyyət bütün
tarixi dövrlərdə maddi aləmi dərk etməklə yanaşı, həmişə özünü də dərk etməyə
çalışmışdır. Özünüdərketmə prosesi
dünyanın dərk edilməsindən daha çətin olmuşdur. İnsanı dərk etməyə, onun
daxili sirlərini açmağa xidmət edən təfəkkür formalarından ən güclüsü və ən
uyğunu bədii ədəbiyyatdır. Ədəbiyyatın gücü və üstünlüyü insanı daha adekvat
şəkildə əks etdirə bilməsidir. Əgər elm insanı dərk edərkən öz obyektini
sxematikləşdirirsə, ədəbiyyat obrazlar vasitəsilə insanı real həyatdakına yaxın
bir şəkildə qavrayır.
Dünya
ədəbiyyatını vahid bir proses, onun ayrı-ayrı dövrlərini bu prosesin
mərhələləri kimi qəbul etsək, onda ədəbiyyatı bəşəriyyətin mənəvi-ruhi
tərcümeyi-halı adlandırmaq olar. Hər bir fərd uşaqlıqdan qocalığa doğru bir
inkişaf yolu keçdiyi kimi tarixi insan da yarandığı dövrdən müasir zamana qədər
təkamül yolu keçir. Bu uzun yolun xüsusiyyətlərini, bu mürəkkəb inkişafın
izlərini ədəbiyyatda axtarmaq və tapmaq vacib məsələlərdən biridir. Məhz bədii
ədəbiyyat insanın tarixi inkişaf yolunu, onun təkamülünü daha dolğun əks
etdirən təfəkkür formasıdır.
Bu
tarixi yolu bir neçə böyük mərhələyə bölmək olar. Onlardan birincisi və ən
qədimi mifoloji təfəkkür dövrüdür. Bu dövrün insanı dünyanı rəmzlər aləmi kimi
görür və reallıqda təxəyyül arasında bir fərq qoymurdu. Mifoloji təfəkkür hələ
tarixin və zamanın nə olduğunu dərk etməmişdi. Qədim insanlar üçün nə keçmiş,
nə də gələcək vardı. Onlar üçün yalnız indiki zaman içində yaşadığı an mövcud
idi. Bədii təfəkkürdə hərfi və məcazi məna anlayışları da yox idi. Arzu onlara
reallıq qədər gerçək, reallıq isə arzu qədər ecazkar görünürdü. Antik sənətdə
və ədəbiyyatda təsvir olunan insan obrazının xarakterik cəhətini fiziki və ruhi
mahiyyətlərin vəhdətində və harmoniyasında axtarmaq lazımdır. Antik insan ən
çox təbii hisslər və həyəcanlarla yaşayan varlıqdır. Lakin bu, o demək deyildir
ki, klassik sənətdə ruhi aləm və onun əksi yoxdur. Burada ruhi mahiyyət fiziki
mahiyyətlə elə birləşir ki, onları bir-birindən ayrı təsəvvür etmək mümkün
deyil. Antik sənətkarlar ruhu bədəndən ayrı təsvir edə bilmir və ruh real forma
vasitəsilə incəsənətin zirvəsi və "ideal sənətin ifadəsi” hesab edirdi. İnsan
gözəlliyi də antik sənətdə fiziki gözəllik kimi səciyyələndirilir. O dövrün ən
xarakterik sənət növü sayılan heykəltəraşlıqda insan bədəni çılpaq təsvir
olunur. Bu, fiziki gözəlliyin və fiziki kamilliyin ön plana çəkilməsi deməkdir.
Antik heykəllərə diqqət yetirsək, görərik ki, onların gözləri bütöv və
bəbəksizdir. Göz daxili aləmə gedən yolun astanası və ruh evinin qapısıdır.
Antik insan özünü hələ ruhi bir varlıq kimi dərk edə bilməmişdi. Lakin o, özünü
artıq fiziki cəhətdən kamil bir varlıq kimi dərk edə bilmişdi ki, bu da insanın
tarixi özünüdərketmə yolunda atdığı ən böyük addım idi. Bu dərketmənin
mahiyyəti ondadır ki, insan təbii və ruhi mahiyyətlərin sıx və ayrılmaz vəhdəti
kimi səciyyələndirilir. Ruh özünü müstəqil mahiyyət kimi maddi özüldən ayıra
bilmir və özünü özgələşdirərək maddi varlığın, fiziki vücudun vasitəsilə özünə
qayıdır. İnsan təfəkkürü tarixən ilk əvvəl xarici aləmi, sonra isə öz daxili
ruhi dünyasını dərk edir. Bu xüsusiyyəti yenicə dil açan uşağın timsalında da görmək
olar. O, özü haqqında danışanda "mən” əvəzinə öz adını deyir, yəni özünə
kənardan baxır, özünü başqalarından təcrid edib bir fərd, bir "mən” kimi
qavraya bilmir. Tarixən bəşəriyyət də bu yolu keçir, öz uşaqlıq dövrünü
yaşayır, lakin sonralar ruh özünə qayıdıb özünü müstəqil substansiya kimi
təsdiq edir. Antik dövr bəşəriyyətin uşaqlıq dövrüdür, ruhun ilkin oyanışı
mərhələsidir. Bu oyanış, hər şeydən əvvəl, fiziki gözəlliyin və ruh ilə bədənin
harmoniyasında təzahür edir.
Orta
Əsrlər dövrü bəşəriyyətin mədəni və mənəvi inkişaf tarixində ikinci böyük
mərhələdir. Bu dövr, hər şeydən əvvəl, xristian və islam dinlərinin yarandığı
dövrdür. Burada insan özünü ruhi bir varlıq kimi dərk edir və mütləq ruha
tapınır. Həm islamda, həm də xristian dinində Allah adekvat şəkildə, yəni maddi
varlıq kimi deyil, məhz gözəgörünməz mütləq ruh kimi dərk olunur. Orta Əsrlər
dövrü ruhun maddi varlıqdan tam təcridi və ruhun özünəqayıdışı dövrüdür. Bu
dövrü bəşəriyyətin və tarixi insanın gəncliyi də adlandırmaq olar. Məhəbbət və
hər şeydən əvvəl Allaha olan ülvi eşq insanın ən ümdə xüsusiyyəti kimi ortaya
çıxır. Əgər qədim insan özünü təbii varlıq kimi dərk edirdisə, Orta Əsr insanı
özünü ruhi varlıq kimi dərk edir. Bu dövrdən etibarən insan öz nəzərlərini
təbiətdən ayırıb Allaha sarı yönəldir, o gözəgörünməzi öz daxili, ruhi
nəzərləri ilə seyr edir. İnsan bir növ maddi aləmdən ruhi aləmə adlayır. Bu
andan etibarən, insan özünü də ruhi varlıq kimi dərk etməyə başlayır.
Orta
əsrlər incəsənətinin və ədəbiyyatının əsas təsvir obyekti və predimeti insan və
onun ruhi mahiyyətidir. Məsələn, əgər Antik dövrdə heykəltəraşlıqda qadın
yalnız fiziki gözəllik mücəssəməsi kimi təsvir olunurdusa (Venera), Orta Əsr
təsviri sənətində o, hər şeydən əvvəl, ruhi-mənəvi saflıq və müqəddəslik rəmzi
kimi əks olunur (Məryəm ana). Antik heykəllə Orta Əsr ikonası bu mənada
bir-birinin tam əksidir. İkonadakı Müqəddəs Məryəmin sifəti heç də fiziki
gözəlliyin ifadəsi olmamalıdır. Diqqəti çəkən xüsusiyyət ruhi saflıq olmalıdır.
Yəni burada təsvirin əsas mövzusu ruhdur, bədən deyil; daxili aləmdir, zahiri
görünüş deyil. Orta Əsr sənətində fiziki gözəllik öz yerini ruhi gözəlliyə
verir. Ruhun kəşfi və təsviri Orta Əsr incəsənətinin və ədəbiyyatının ən böyük
nailiyyətidir. Təsadüf deyildir ki, məhz Orta Əsrlərdə dünyəvi dinlər olan
xristianlıq və islam yaranmışdır. Bəşər tarixində Orta Əsrlər xurafat və
feodalizm istibdadı dövrü kimi deyil, məhz ruhi kamilliyin dərk olunması
dövrüdür.
Orta
əsr sənətində klassik sənətdən fərqli olaraq ruhi mahiyyətlə təbii mahiyyət arasındakı
tarazlıq və harmoniya gözlənilmir. Bu da təbiidir, çünki ruh özünü müstəqil bir
substansiya kimi təsdiq etmək üçün maddi mövcudluğu miskin bir mahiyyət kimi
dəf etməli, ondan azad olmalı idi. Ona görə də Orta Əsr sənətində ruhi
ifratçılığa varmaq meylləri qüsur sayılmamalıdır. Burada tərki-dünyalıq,
zahidlik və rahiblik də Allaha qovuşmaq əzmi kimi təqdir olunur. Bu mənada həm
xristian rahibliyi, həm də islam sufizmi eyni dərəcədə Orta Əsr insanının
mütləq ruha can atması cəhdidir. Burada allahlaşma məramı yoxdur. Allaha
qovuşma cəhdi var. Orta Əsrləri irtica dövrü kimi başa düşmək elmi cəhətdən
düzgün sayıla bilməz. Tarixdə lazımsız və artıq heç bir şey yoxdur. Orta Əsr
asketizmi ifratçılığa varsa da bəşəriyyətin mənəvi təkamülündə vacib
mərhələlərdən biridir. Orta Əsr asketizmində, o cümlədən şərq sufizmində
Renessans humanizminin rüşeymləri var idi.
Antik
sənətlə Orta Əsr sənəti insan mahiyyətinin iki əks qütblərini – təbii və ruhi
məzmununu ifadə etmişdir. Renessans dövrü mədəniyyəti bu iki əks qütbü özündə
birləşdirməyə və beləliklə də, həm fiziki cəhətdən gözəl, həm də ruhən kamil
insan obrazı yaratmağa cəhd göstərəcəkdir. Renessans humanizmi Antik gözəlliklə
Orta Əsr müqəddəsliyinin vəhdəti olacaq (məsələn, Leonardo da Vinçinin
Cakondası). Lakin nə Antik dövrün, nə də Orta Əsrin insanı özünü suveren bir
varlıq kimi dərk edə bilməmişdi. Antik insan özünü təbiətin, Orta Əsr insanı
isə mütləq ruhun tərkib hissəsi kimi qavramışdır. Lakin özünü bir bütövlük, bir
məqsəd və müstəqil varlıq kimi dərk etmək cəhdi yalnız Renessans dövrünün
insanına müyəssər olmuşdur.
İnsan
özünü suveren bir varlıq kimi yalnız Renessans dövründə başa düşməyə başladı.
Bu, insanın mədəni-tarixi, ruhi-əqli təkamülünün ən vacib mərhələsi və ən
yüksək zirvəsi oldu. Renessans dövrünü insanın tarixi, mədəni və əqli yetkinlik
dövrü adlandırmaq olar. İnsan həm təbiətdən, həm də Allahdan nisbətən ayrıldı,
özünü müstəqil bir varlıq kimi dərk etməyə başladı. Lakin o, nə Təbiətdən, nə
də Allahdan tam təcrid olunmadı və oluna da bilməzdi. O, sadəcə olaraq, özünü,
yəni Təbiət və Allahla yanaşı, həm də İnsanı, substansial varlıq kimi təsdiq
etdi. Beləliklə də, humanizm deyilən tarixi-mədəni bir dövr başlandı. İnsan
dünyanın mərkəzinə çevrildi, təfəkkürdəki teosentrik prinsip antroposentrik
prinsiplə əvəz olunmağa başladı. Bu, Kopernikin kəşfi kimi, geosentrik
nəzəriyyənin heliosentrik nəzəriyyə ilə geniş və fəlsəfi mənasında humanizm
dünyagörüşü, humanizm dünyaduyumu yarandı. Burada humanizm sözünü, sadəcə
olaraq, insanpərvərlik kimi deyil, məhz insanpərəstlik kimi başa düşmək
lazımdır. Humanizm dünyagörüşü və humanizm mədəniyyəti bəşəriyyətin
özünüdərketmə yolundakı yeni böyük qələbəsi idi, bəşəriyyətin özünəqayıdışı
idi. Lakin bununla belə, insanpərəstlik fəlsəfəsində gizli bir qüsur və gizli
bir faciə rüşeymi də vardı ki, bu da özünü sonralar şəxsiyyətin allahlıq
iddiasında büruzə verdi. İnsan öz əqli gücünü göstərməklə yanaşı, öz mənəvi
naqisliyini də, öz yaradıcı və quruculuq əzmi ilə yanaşı, öz dağıdıcılıq xilqətini
də göstərdi. Beləliklə də, fövqəlinsan fəlsəfəsi yarandı. Əgər Antik Orta Əsr
dünyagörüşü və mədəniyyəti Təbiət və Allah kimi möhkəm özüllər, əzəli zəminlər
əsasında bərqərar olmuşdusa, Renessans dünyagörüşü və Mədəniyyəti bu dayaqları müəyyən mənada itirməyə
başlayır, özünə insan deyilən yeni dayaq
axtarır. Sonu Nitşenin ateist fəlsəfəsi ilə yekunlaşan bu prosesin başlanğıcını
məhz Renessans dövrü humanizmdə axtarmaq lazımdır. İstər Antik, istərsə də Orta
əsr dövrünün insanı öz daxili mənəvi bütövlüyü ilə seçilirdisə, renessans
dövrünün insanı şəxsiyyət kimi daxilən ikiləşmə və parçalanmaya məruz qalır.
Axilles və Rollanddan ədəbiyyatı qəhrəmanları mənəvi ziddiyyətlər girdabına
düşdülər.
Renessans
şəxsiyyəti Antik insan qədər təbii, Orta əsr insanı qədər ruhani olmağa
çalışır. O, eyni vaxtda həm yerin, həm də göyün övladı olmaq istəyir. O, özündə
təbiətlə ruhu barışdırmaq və birləşdirmək istəyir, nəticədə isə bu iki hikmət
arasında çaşıb qalır. Onun faciəsinin əsas səbəbi də elə bundadır. Renessans insanı
bir hal olaraq faciəvi aqibətə düçar olmuş insandır. Nəticə etibarı ilə o həm
təbiətdən, həm də Allahdan ayrı düşür. Məsələn, V.Şekspirin Hamleti təbiətdən
və Allahdan ayrılıb öz gücünə və öz iradəsinə güvəndi, "olum, ya ölüm” kimi
dünyəvi məsələlərin həllini öz üzərinə götürdü, nəticədə isə faciəvi sürətdə
məhv oldu. Şekspir qəhrəmanının aqibəti bəşəriyyət üçün çox ibrətamiz bir
xəbərdarlıq idi. lakin insan artıq müstəqillik yoluna qədəm qoymuş və azadlığın
dadını duymuşdu. Bu yol insanı böyük nailiyyətlərlə yanaşı, həm də böyük
faciələrə düçar etdi. Təklənmiş insan öz zəif çiyinlərinə çox ağır bir yük
götürmüş oldu. İradə və idrak azadlığı, özü öz aqibətini seçmək və təyin etmək
məsuliyyəti insan üçün şərəfli olduğu qədər də çətin və mümkünsüz idi. renessans
humanizmindən başlanan şəxsiyyət azadlığı fəlsəfəsi öz ifrat ifadəsini sonralar
Dostoyevskinin İnsanallah və Nitşenin fövqəlinsan fəlsəfəsində tapdı. Özünü
mütləq qüvvə kimi dərk etmiş və Allahla rəqabətə girmiş insanın faciəsini XIX
əsr rus yazıçısı F.Dostoyevski çox dərindən aça bilmişdir. Onun "Şeytanlar”
romanının qəhrəmanlarından biri (Krillov) özünü Allah elan edir və öz allahlıq
səlahiyyətini və allahlıq iqtidarını təsdiq etmək üçün özünü öldürür. İntihar
həm allahlığın şərti, həm də insanlığın iflası kimi göstərilir. Rus filosofu
N.Berdyayev yazırdı: "Humanizm öz böhran və iflas dövrünü yaşayır. Çünki o
insan yetərliyinin dərk olunmasına gəlib çatır. Dostoyevski və Nitşe humanizmin
bu böhranını daha kəskin qeyd edir, onun antihumanizmə və insanın inkarına
çevrilməsini əks etdirirlər”. Sonra Berdyayev qeyd edir ki, "insanlıq Allahın
əsas əlamətidir. İnsanın kökləri Allahda, Allahın kökləri isə insandadır…”
Şəxsi azadlıq iddiasından allahlıq iddiasına çatan insan nəticə etibarilə
insanlıq mahiyyətini də itirmiş olur. Mütləq Azadlıq və Allahdan tam təcrid
olunmaq iddiası insanı mənəvi yetimliyə və ruhi tənhalığa gətirib çıxarır.
Ateizm insan ruhunun yetimliyidir. Bəlkə də elə bir dövr gələcək və insan elə
bir əqli və ruhi kamillik zirvəsinə çatacaq ki, onun mütləq varlığa ehtiyacı
qalmayacaq. Hələliksə bu ehtiyac qalmaqdadır. Deyəsən bəşəriyyət indi-indi başa
düşməyə başlayır ki, o atasız və anasız, yəni yaradıcılığı boyu allahsızlığın
faciəsini göstərmiş və insanı ilahi dərgaha çağırmışdır. Məhz indiki zamanda,
yəni Azərbaycan xalqının öz milli və mənəvi köklərinə qayıtmaq əzmində olduğu
bir dövrdə Nizaminin insan fəlsəfəsi çox aktual səslənir.
